Był kiedyś człowiek, który od urodzenia nie widział. W wieku dorosłym udało się przywrócić mu wzrok – chirurgicznie, biologicznie, skutecznie. Oko zadziałało. Rogówka przejrzysta, siatkówka wrażliwa, nerw wzrokowy przewodził impulsy. Ale on dalej nie widział.
Dlaczego?
Bo nigdy się tego nie nauczył. Jego mózg – nieświadomy, że miał kiedyś mieć taką funkcję – nie wytworzył map, nie zakodował wzorców. Było już za późno. Okno się zamknęło[1].

1. Przypisanie bez odwrotu

W naszym mózgu są pewne drzwi, które otwierają się tylko raz. W dzieciństwie mamy dostęp do całej palety możliwości – jakby świat był matrycą nieprzypisanych potencjałów. Ale nie trwa to długo.

Niektóre zdolności można nabyć tylko w określonym okresie krytycznym. Jeśli wtedy ich nie przypiszemy – przestają być częścią naszego wszechświata.

  • Jeśli nie widzieliśmy świata jako dzieci, możemy już nie zobaczyć go nigdy[2].
  • Jeśli nie słyszeliśmy różnic między głoskami języków, później nie będziemy w stanie ich odróżniać[3].
  • Jeśli nie uczyliśmy się syntaktyki języka w dzieciństwie – gramatyka nigdy nie będzie „nasza”[4].

2. Gdy stajesz się sobą – tracisz nieskończoność

Mózg jest plastyczny. Ale nie nieskończenie. Każde nowe przypisanie, każda wyuczona umiejętność, każda decyzja: wzmacnia jedne ścieżki, a tłumi inne.

To daje mistrzostwo – ale jednocześnie tworzy interferencję z innymi dziedzinami.

  • Muzyk klasyczny może nie zrozumieć muzyki eksperymentalnej – jego mózg słyszy innymi strukturami[5].
  • Inżynier widzi most – nie widzi maków. Artysta odwrotnie.
  • Człowiek zanurzony w analizie emocji może nie zauważać zasad fizyki ruchu.

3. Co widzisz, kiedy patrzysz?

Na tej samej łące jeden człowiek widzi miejsce na przeprawę drogową. Drugi – splot traw, z którego można upleść wianek. Trzeci – nie widzi nic, bo goni go Excel.

To nie kwestia uwagi. To kwestia topologii mózgu. Widzenie świata to nie tylko fizjologia oka – to konfiguracja przypisań poznawczych.

4. Czy można odzyskać niewinność?

Tak – można się uczyć nowych rzeczy. Ale nie będzie to już ta sama głębokość. Dziecko chłonie. Dorosły – reinterpretuje.

Uczenie się w wieku dojrzałym to przekształcanie istniejących przypisań, nie tworzenie zupełnie nowych pól[6].

5. Wolność polega na świadomości braku

Nie jesteśmy zbudowani tylko z tego, co mamy. Jesteśmy również zbudowani z tego, czego już mieć nie możemy. Każda decyzja to przypisanie – a każde przypisanie to też rezygnacja.

Możliwość istnieje tylko przed przypisaniem. Ale świadomość tej utraty daje głębię. Bo tylko ci, którzy wiedzą, że maki nie rosną na betonie, mogą je jeszcze zobaczyć – nawet jeśli tylko w wyobraźni.

Przypisy:

  1. Case study: Virgil (Oliver Sacks, „An Anthropologist on Mars”), przywrócenie wzroku po ślepocie od urodzenia.
  2. Hubel & Wiesel (1965): „Receptive fields and functional architecture in two nonstriate visual areas”, Journal of Neurophysiology.
  3. Werker & Tees (1984): „Cross-language speech perception: Evidence for perceptual reorganization during the first year of life”, Infant Behavior and Development.
  4. Johnson & Newport (1989): „Critical period effects in second language learning: The influence of maturational state on the acquisition of English as a second language”, Cognitive Psychology.
  5. Elbert et al. (1995): „Increased cortical representation of the fingers of the left hand in string players”, Science. (Neuroplastyczność u muzyków klasycznych.)
  6. Knudsen (2004): „Sensitive periods in the development of the brain and behavior”, Journal of Cognitive Neuroscience.